Son yıllarda hızla artan kira fiyatları, Türkiye’de hane halklarının tüketim alışkanlıklarını kökten değiştirdi. Dünya gazetesi yazarı Naki Bakır’ın bugünkü köşe yazısında değerlendirdiği TÜİK 2024 Hanehalkı Bütçe Araştırması verileri, gelir grupları arasındaki uçurumu ve harcama önceliklerindeki değişimi gözler önüne serdi.
En büyük harcama kalemi artık konut ve kira
2024 itibarıyla Türkiye genelinde hanelerin tüketim harcamalarında en yüksek payı yüzde 26 ile konut ve kira aldı. Bu oran 2023’te yüzde 23,9, 2022’de ise yüzde 22,4’tü. Kira giderlerinin bu derece yükselmesi, özellikle düşük gelir grubundaki hanelerin gıda ve temel ihtiyaçlar için ayırabildiği bütçeyi ciddi biçimde sınırladı.
Gıda ve alkolsüz içeceklerin toplam harcamalardaki payı 2023’te yüzde 20,6 iken, 2024’te yüzde 18,1’e kadar geriledi. Böylece gıda, ulaştırma harcamalarının da gerisine düşerek üçüncü sıraya yerleşti.
Harcamaların üçte ikisi kiraya, ulaşıma ve gıdaya
2024 verilerine göre toplam tüketim harcamalarının yüzde 65,7’si konut ve kira, ulaştırma ve gıda harcamalarından oluştu. Bu durum, aile bütçesinin büyük kısmının temel ihtiyaçlara harcandığını, diğer alanların ise ikinci planda kaldığını ortaya koyuyor.
Bakır’ın yorumuna göre bu tablo, yaşam kalitesinin düştüğüne ve gelir dağılımındaki eşitsizliğin daha da belirgin hale geldiğine işaret ediyor.
En yoksul kesim bütçesinin yüzde 72’sini kira ve gıdaya harcıyor
TÜİK verilerine göre, nüfusun en alt gelir diliminde yer alan yüzde 20’lik kesim, tüketim harcamalarının yüzde 38,4’ünü konut ve kiraya, yüzde 33,7’sini ise gıdaya ayırıyor. Yani bu kesimin bütçesinin %72,1’i yalnızca bu iki kaleme gidiyor. Ulaştırmaya ise sadece %5,2 oranında pay ayırabiliyorlar.
Buna karşılık en varlıklı yüzde 20’lik kesimin harcamalarında en yüksek payı ulaştırma alırken, konut ve kira yalnızca yüzde 18,1’lik bir yer tutuyor. Zengin kesimin harcamalarında gıdanın oranı da yüzde 11’e kadar düşüyor.
Harcama uçurumu derinleşiyor
Yıllar itibarıyla gelir gruplarının toplam tüketim harcamalarındaki paylarında küçük değişimler olsa da en zengin yüzde 20’lik kesimin toplam harcamalardaki payı 2024’te yüzde 47,7 seviyesinde. Buna karşılık en yoksul yüzde 20’lik kesimin payı sadece yüzde 5,6.
Bu eşitsizlik, Türkiye’de gelir dağılımının ne denli bozulduğunu ve tüketim kalıplarının giderek sınıfsal hale geldiğini gösteriyor.
Eğitime ve sağlığa sadece üst gelir grubu erişebiliyor
2024 yılında eğitim, sağlık, eğlence ve kültür harcamalarının neredeyse tamamı zenginler tarafından yapılıyor. Örneğin eğitim harcamalarının dörtte üçü, sağlık harcamalarının ise yarıdan fazlası en varlıklı yüzde 20’lik kesime ait. En düşük gelirli gruplar ise bu alanlara neredeyse hiç bütçe ayıramıyor.
Gıda israfı da gelirle artıyor
Gelir düzeyi yükseldikçe gıda israfı da artıyor. En fazla israf edilen ürünler taze meyve ve sebzeler (%40,1), ekmek (%32) ve süt ürünleri (%14,3) oldu. Bu veriler, gıda güvenliği ve kaynak israfı açısından da dikkat çekici uyarılar içeriyor.
Ücretli kesimin bütçesi kiranın altında eziliyor
Maaş veya yevmiye geliriyle geçinen haneler, harcamalarının %24’ünü kiraya, %16,4’ünü gıdaya ve %23’ünü ulaştırmaya ayırıyor. Buna karşın girişimci geliri elde eden haneler ulaştırmaya daha fazla bütçe ayırırken, konut harcamaları daha düşük kalıyor. Bu fark, gelir türlerinin tüketim alışkanlıkları üzerindeki etkisini gözler önüne seriyor.